ชื่อวงศ์ : MENISPERMACEAE
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Tinospora crispa (L.) Hook.f. et Thomson
ชื่อสามัญ : Heart-leaved moonseed
ชื่อพื้นเมืองอื่น : เครือเขาฮอ, จุ่งจิง (ภาคเหนือ) ; บอระเพ็ด (ภาคกลาง) ; ตัวเจตมูลยาน, เถาหัวด้วน (สระบุรี) ; เจตมูลหนาม (หนองคาย) ; หางหนู (อุบลราชธานี)
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ไม้เถา (C) ลำต้นเนื้ออ่อน เลื้อยพาดพันไปตามต้นไม้อื่น เถากลมโตขนาดเท่านิ้วมือ มีไส้เป็นเส้นยาว มีเปลือกหุ้มเถาเป็นตุ่มเล็กๆ กลมๆ ตลอดเถา ยางมีรสขมจัด
ใบ เป็นใบเดี่ยว ลักษณะใบรูปไข่หรือรูปสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด โตขนาดเท่าฝ่ามือ คล้ายใบพลูหรือใบโพธิ์ หรือบอระเพ็ดพุงช้าง ปลายใบแหลม โคนใบเว้าเหมือนรูปหัวใจ ขอบใบเรียบ เส้นแขนงใบมองเห็นชัดเจน ใบมีสีเขียวเข้ม
ดอก ออกดอกเป็นช่อขนาดเล็กมาก สีเหลืองอมเขียว
นิเวศวิทยา
เป็นไม้กลางแจ้ง พบขึ้นตามบ้านเรือน และที่รกร้างทั่วไป เกิดได้ในทุกภาคของประเทศไทย นิยมปลูกไว้เป็นยา
การปลูกและขยายพันธุ์
สามารถปลูกได้ในดินธรรมดาทั่วไป ควรปลูกในฤดูฝนจะเจริญเติบโตได้ดี ขยายพันธุ์ด้วยการตัดเถาหรือลำต้นปักชำ
ประโยชน์ทางยา
รสและสรรพคุณในตำรายา
ราก รสขมเย็น ดับพิษร้อน ถอนพิษไข้ เจริญอาหาร
เถาหรือลำต้น รสขมเย็น ต้มเคี่ยวกับน้ำใช้เป็นยาแก้ไข้ ขับเหงื่อแก้ร้อนในกระหายน้ำ แก้สะอึก บำรุงกำลัง บำรุงน้ำดี บำรุงไฟธาตุ แก้โรคฝีดาษ ลดเสมหะ ลดน้ำตาลในเลือด เป็นยาอายุวัฒนะ
ใบ รสขมเมา ขับพยาธิ แก้ปวดฝี ช่วยขับน้ำย่อยในกระเพาะอาหาร รักษาโลหิตพิการ ช่วยระงับอาการสะอึก รักษาโรคพิษฝีดาษ เป็นยาบำรุงกำลัง บำรุงธาตุไฟ ทำให้ผิวพรรณผ่องใส หน้าตาสดชื่น
ผล รสขม เป็นยารักษาโรคไข้พิษอย่างแรง และเสมหะเป็นพิษ
ทั้งหัว รสขม เป็นยาอายุวัฒนะ แก้ปวดเมื่อย แก้ไข้ปวดศีรษะ รักษาฟัน โรคริดสีดวงทวาร เจริญอาหาร แก้ร้อนใน รักษาโรคเบาหวาน
วิธีและปริมาณที่ใช้
- รักษาอาการไข้ ลดความร้อน โดยใช้เถาหรือต้นสดประมาณครั้งละ 2 คืบ (30-40 กรัม) โขลกแล้วคั้นเอาน้ำดื่ม หรือต้มกับน้ำโดยใช้น้ำ 3 ส่วน ต้มเคี่ยวให้เหลือ 1 ส่วน ดื่มก่อนอาหารวันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น หรือเวลามีอาการ
- รักษาโรคเบาหวาน โดยใช้เถาหรือต้นสดตัดเป็นท่อนขนาดเท่า 1 องคุลี จำนวน 10 ท่อน ต้มกับน้ำประมาณ 1 ลิตร และผ่ามะนาวแป้น 7 ผล ตามยาว ผสมลงในน้ำ เคี่ยวให้เหลือครึ่งหนึ่ง กรองเอาน้ำดื่มก่อนอาหารวันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น หรือเวลามีอาการ หรืออาจจะใช้บอระเพ็ดแคปซูล 2 เม็ด รับประทาน 3 เวลาต่อวัน ก็ได้ จะช่วยลดน้ำตาลในเลือด แก้อาการอ่อนเพลียและเวียนศีรษะ
- ช่วยเจริญอาหารเมื่อมีอาการเบื่ออาหาร โดยใช้เถาหรือต้นสดประมาณ 30-40 กรัม ต้มกับน้ำโดยใช้น้ำ 1 ลิตร ต้มเคี่ยวให้เหลือ 1/2 ส่วน ดื่มก่อนอาหารวันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น